Aciz Bilim

İran’ın ön planda tutulduğu umumi bir tarihtir. Büyük İskender dönemi, Hz. Ömer zamanında İran’ın fethi ve Sıffîn Savaşı hakkında verdiği bilgiler açısından önemli bir kaynak teşkil eden eserin ilk yayımı 1888’de Leiden’de yapılmış ve birkaç baskısından sonra nihayet 1960’ta da Abdülmün‘im Âmir tarafından ilim âlemine tenkitli neşri sunulmuştur (Kahire). 3. Kitâbü’l-ǾAsel ve’n-nahl. Bal ve bal arısını konu alan eseri Muhammed Cebbâr el-Muaybid yayımlamıştır (Mecelletü’l-Mevrid, sy. III/1 [Bağdad 1974], s. 113-143). 4. Kitâbü’l-Envâǿ. Dîneverî’nin Kitâbü’n-Nebât’tan sonra kaynaklarda en çok adına rastlanan eseridir. Esas konusu astronomi olmakla birlikte Kâtib Çelebi’ye göre Araplar’a ait bütün ilimleri kuşatmaktadır. Bîrûnî’nin de çalışmalarında bu eserde yer alan astronomi cedvellerini kullandığı bilinmektedir. Daha sonraki kaynaklarda mevcut, bu eserden iktibas edilen ve bu maddenin müellifi tarafından derlenen bilgiler 200 sayfa tutmaktadır. Eserin önemli bir bölümü, İbn Sîde tarafından el-Muhassas,’ta “Kitâbü’l-Envâǿ: Bâbü zikri’s-semâǿ ve’l-felek” başlığı altında iktibas edilmiş (IX, 9 vd.), Takiyyüddin el-Makrizî de el-Haber Ǿani’l-beşer (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4338-4341, c. III-VI) adlı eserinin IV. cildinde “Zikrü’s-semâǿ ve’l-felek” başlığı ile bunun bir kısmını hiçbir atıfta bulunmadan nakletmiştir.

Dîneverî’nin bugüne ulaşmayan, ancak klasik kaynaklarda ve modern araştırmalarda adlarına rastlanan eserleri de şunlardır: Dil ve Edebiyat. Islâhu’l-mantık, Kitâbü’l-CemǾ ve’t-tefrîk, Kitâbü’ş-ŞiǾr ve’ş-şuǾarâǿ, Kitâbü’l-Fesâha, Kitâbü Mâ yelhanü bihi’l-âmme, Kitâbü’r-Red Ǿalâ Lugde el-İsfahânî. Matematik ve Astronomi. Kitâbü’l-Bahs fî hisâbi’l-Hind, Kitâbü’l-Cebr ve’l-Mukābele, Kitâbü Nevâdiri’l-cebr, Kitâbü’l-Küsûf. Fıkıh. Kitâbü’l-Vesâyâ, Kitâb fî hisâbi’d-devr, Kitâbü’l-Kıble ve’z-zevâl. Dîneverî’nin bunlardan başka Tefsîrü’l-Kurân, Kitâbü’l-Bâh ve Kitâbü’l-Büldân adlı eserleri zikredilir. Süyûtî tarafından Dîneverî’ye isnat edilen (bk. Şerhu Şevâhidi’l-Mugnî, s. 193) Kitâbü’l-Mücâlese ile Kâtib Çelebi’nin onun eseri olarak kaydettiği (Keşfü’z-zunûn, I, 616) Cevâhirü’l-Ǿilm’in başka kaynaklarda zikredilmemesi, aynı nisbeyi taşıyan Ebû Bekir Ahmed b. Mervân ed-Dîneverî’nin (ö. 330/941’e doğru) Kitâbü’l-Mücâlese ve cevâhiri’l-Ǿilm (tıpkıbasım nşr. Fuat Sezgin, Frankfurt 1986) adlı eserinin yanlışlıkla Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’ye isnat edilmiş olabileceğini akla getirmektedir.