Aciz Bilim

Eratosthenes (Eratosten), M.Ö. 276 da Cyrene'de , günümüz Libya'sında doğmuştur, ama - M.Ö. 194 de, ölene kadar tüm yaşamı Ptolemaic Mısır'ının başkenti Alexandria (İskenderiye)'de yaşamıştır. Atina'da öğrenim görmüş ve M.Ö. 245 yılına doğru III. Ptolemaios'un daveti üzerine İskenderiye'ye gelerek yaşamının geri kalan kısmını burada geçirmiştir. III. Ptolemaios onu oğlunu eğitimi için de görevlendirmiştir. Hiç evlenmemiştir.
İskenderiye Kütüphanesi'nde müdürlük de yapan Eratosthenes'in, Yer'in Ölçümü ve Coğrafya Hatıratı adlı yapıtları kaybolmuştur; ancak Strabon ve Batlamyus gibi coğrafyacıların yapmış oldukları alıntılardan yararlanarak bu yapıtlar hakkında bilgi edinmemiz mümkündür. Bilim adamı olduğu kadar ozanlığı ile de tanınır. Matematik, astronomi ve felsefe ile uğraştı.

Coğrafya Hatıratı üç bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde Yunan tarihine, ikinci bölümde Yer'in ölçümüne ve üçüncü bölümde ise harita yapımına ilişkin ayrıntılı bilgiler verilmiştir.

Eratosthenes, felsefe, gramer, kronoloji ve coğrafya gibi çok çeşitli alanlarda çalıştı. Bu çalışmaları sonucunda çok öenmli sonuçlar gerçekleştirdi. İskenderiye kitaplığından oldukça yararlandı. Fakat, o daha çok matematikçi olarak iki buluşuyla tanınır. Banlardan ilki, asal sayıların bulunmasına yarayan ve kendi adını taşıyan ünlü Eratosthenes Kalburu'dur. İkincisi, orta orantılı problemin çözümü için tasarladığı bir hesap aletidir.

Yerkürenin çevresini ilk olarak kesin bir biçimde hesaplayan Eratosthenes'tir. Bu amaçla, Assuan ve İskenderiye arasındaki meridyen yayının derece hesabıyla uzunluğunu buldu. Meridyen yayının uzunluğunu ve ondan yararlanarak Dünya'nın çevre uzunluğunu Ekvator'u hesaplamış, çalışmalarını Geopraphika adlı eserinde toplamıştır. Dünya üzerindeki yerleşik alanların sınırlarını, hazırladığı bir haritada da gösteren matematik coğrafyacıdır.

Eratosthenes'in azımsanamayacak bir başarısı da o zaman bilinen dünyanın haritasını çıkarması. Harita İngiliz adaları dahil Avrupa, Afrika ve Asya anakaralarını kapsıyordu. Küresel bir yüzeyi düz kağıt üstünde göstermek kolay bir iş değildi. Tıpkı bir portakal kabuğunu masa üzerine dümdüz yerleştirmek gibi. Eratosthenes enlem paralelleriyle boylam meridyenlerini kullanarak oldukça duyarlı ve güvenilir bir projeksiyonla güçlüğün üstesinden gelmişti. Yaptığı harita yüzyıllarca denizcilikte ve başka alanlarda kullanıldı.

Eratosthenes, MÖ 195'de kör olmuştur ve bir yıl sonra kasıtlı olarak kendini aç bırakarak 81 yaşındayken ölmüştür.

Eratosthenes, güneşin dünyadan uzaklığını 92 milyon mil olarak hesaplamıştır (doğrusu 93 milyon mildir).

Eratosthenes, dünyanın çevresini ölçmek için, Aristo’nun da fikirlerinden yararlanarak şu yolu izlemiştir;

* Dünya yaklaşık bir küre biçimindedir.
* Güneş ışınları dünyaya paralel doğrular boyunca gelirler.
Mısır’daki Aswan şehrinde, yılın belirli bir gününde tam öğle vakti güneş ışınları yere dik gelmektedir.
Aynı günde ve aynı saatte, Mısır’ın diğer bir kenti İskenderiye’de ise güneş ışınları yere dik gelmemektedir.

İşte bu farklılıktan yararlanan Eratosthenes, dünyanın çevresini şu şekilde hesapladı;
1-Biri Aswan’da diğeri İskenderiye’de iki çubuk (gnomon çubuğu)yere dik konumda batırıldı. Bu çubuklar, sanal olarak uzatıldığında dünyanın merkezinde kesişeceklerdir. Bunların belirttiği açının ölçüsü, derece türünden x olsun.
2- Aswan ile İskenderiye arasındaki uzaklık, o zamanki uzunluk ölçüsü olan stad kullanılarak ölçülmüştür. Bu uzaklık 5000 staddır.
3- Aswan’daki çubuğun göstergesi 0 olduğu yani güneş ışınlarının Aswan’da yere dik geldiği anda İskenderiye’de güneş ışınlarının oradaki çubukla 7, 2 derecelik açı yaparak geldiği ölçülerek belirlenmiştir.
4- Bundan sonrası çok kolaydır.

Her daire çemberi gibi yer kürenin çevrel çemberinin de 360 derece olduğunu varsayan Eratosthenes basit bir orantı işlemiyle bu çemberin 24.670 mil olduğunu (doğrusu 24.870 mildir) hesaplar.

Dünyanın çevresi ç ise;
ç /360. 7, 2= 5000 stad 5000 . 360 / 7, 2 = 250 000 stad eder.. Bu da yaklaşık 46 260 km oluyor Bu değer o zamanın şartlarına göre , dünyanın bugün bilinen çevresine ( 40 024 km ye) oldukça yaklaşık bir değerdir.
Erathostenes’in çözümü için kullandığı şeyler bir gnomon ve Geometri ile Coğrafya bilgisiydi. (Gnomon yere dik olarak saplanan düz bir çubuktan ibarettir. Eski zamanlarda sıkça kullanılan bir takvim aynı zamanda gün içindeki zamanı gösteren bir çeşit ilkel saattir.) Teknolojinin henüz bazı basit el aletlerini geçemediği o çağda, böyle bir hesaplama yapabilmek gerçekten, olağanüstü bir zeka işi.

Asıl amacı güneş ile Ay'ın boyutlarını belirlemek, dünyadan uzaklıklarını saptamaktı. Ama bunun için öncelikle arzın büyüklüğünü hesaplaması gerekiyordu. Elde yararlanabileceği hiç bir optik araç yoktu.

Erathostenes, Erathostenes Kalburu denilen formülü de bulmuştur. Erathostenes Kalburu belirli bir tamsayıya kadar yer alan asal sayıların bulunması için kullanılan bir yöntemdir.