Aciz Bilim

(1746-1794) Asiatic Society of Bengal’i kuran İngiliz şarkiyatçısı. Londra’da doğdu. Babası Newton ve Halley gibi ünlü bilim adamlarının dostluğunu kazanmış bir matematikçiydi. İlk ve orta öğrenimini Harrow School’da yaptı ve kendi çabasıyla zorunlu dil Latince’nin dışında Fransızca, İtalyanca, Arapça, Farsça ve İbrânîce öğrendi. 1764’te burslu olarak Oxford Üniversitesi’ne girip hukuk ve şarkiyat okudu. Öğrencilik yıllarında Lord Spencer’in tek oğlu Lord Althrop’a özel öğretmenlik yapması ona büyük imkânlar sağladı. Spencer ailesiyle birlikte birçok defa ülke dışına çıktı ve bildiği dillere Çince, Türkçe, Almanca, İspanyolca ve Portekizce’yi de ilâve etti.

Jones üniversiteden mezun olduğu 1768 yılında, Danimarka Kralı VII. Christian’ın İngiltere’ye gelirken beraberinde getirdiği Nâdir Şah’ın hayatını anlatan Farsça bir kitabı hükümdarın teklifi üzerine Fransızca’ya çevirdi (Histoire de Nader Chah, I-II, London 1770) ve arkasından yine Fransızca olarak Traité sur la poésie orientale adlı ilk telifini yayımladı (London 1770); kitabın sonuna Hâfız-ı Şîrâzî’nin bazı gazellerinin tercümelerini de eklemişti. Ertesi yıl yine Londra’da Fransız şarkiyatçısı Anquetil du Perron’un saldırılarına karşı Oxford bilim adamlarını savunduğu Dissertation sur la littérature orientale ile Grammar of the Persian Language’i ve bir yıl sonra da Oxford’da Asya milletlerinin şiirleri üzerine makaleler ve dillerinden şiir tercümeleri ihtiva eden Poems, Consisting Chiefly of Translations from the Asiatic Languages adlı çalışmasını çıkardı. Bu yayının arkasından Royal Society’ye, 1773 baharında da Literary Club’a üye seçildi. Arap, Fars ve Türk şiiri üzerine genel bir araştırma mahiyetindeki Latince Poeseos Asiaticae commentariorum libri sex’i neşrettiğinde (London 1774) artık bir şarkiyatçı olarak kendini kabul ettirmiş bulunuyordu.

Şarkiyatçılığın şöhret kazandırmakla beraber geçim sağlamadığını farkeden Jones hukukçuluk yanını değerlendirmeye karar verdi. 1774’te Middle Temple barosuna alındı; 1776’da da iflâs komisyonu üyesi oldu ve yayın çalışmalarını yeni mesleğine yöneltti ve Speeches of Isaeus in Causes Concerning the Law of Successison to Property at Athens (London 1778), An Inquiry into the Legal Mode of Suppressing Riots (London 1780), Essay on the Law of Beilments (London 1781) adlı eserlerini kaleme aldı. İngiltere’de ve özellikle Amerika’da büyük bir başarı kazanan son kitabını yayımlamasının ardından Literary Club’ın başkanlığına seçildi, o sıralarda politika ile de ilgilendi. Fakat kısa sürede bundan vazgeçip çalışmalarına döndü ve ilk önce Şâfiî mezhebinin miras hukuku kitabı olan İbnü’l-Mütefennine’nin er-Rahbiyye adıyla meşhur eseri Buġyetü’l-bâhiŝ ‘an cümeli’l-mevârîŝ’ini manzum tercüme halinde neşretti (London 1782); ertesi yıl da muallaka şairlerinin yedi şiirini tercüme ederek hazırladığı The Muallakat’ı orijinalleriyle birlikte piyasaya çıkardı (London 1783).

1783’te “sir” unvanı verilen Jones, ısrarlı talepleri üzerine Fort William (Kalküta) yüksek mahkemesine hâkim tayin edilerek Hindistan’a gönderildi. Jones’un resmî görevinin dışında yaptığı ilk iş, Asiatic Society of Bengal adını verdiği şarkiyat cemiyetini ve arkasından Asiatic Researches adlı yayın organını kurmak oldu. Onun, cemiyetin kuruluş yıl dönümlerinde on bir yıl boyunca başkan olarak yaptığı konuşmalar ve bu cemiyetin Asya araştırmalarına olan katkıları özellikle Hint dili, edebiyatı ve felsefesi anlamında bir dönüm noktası teşkil eder. Jones, Sanskritçe öğrenerek bu dil üzerine araştırmalar yapan ilk bilim adamıdır. Cemiyetin üçüncü yıl dönümü konuşmasında (1786), Sanskritçe’nin Farsça ve Avrupa dilleriyle benzerlikleri üzerinde durarak sonradan Hint-Avrupa ailesi adı verilen bu dillerin akrabalığı teorisini de ortaya atmıştır. Ayrıca Hint tarihi, müziği ve satrancını inceledi; Hindistan’daki bitki örtüsü üzerine de önemli bir çalışma yaptı. Öyle ki botanikçiler tarafından Hint mitolojisi ve şiirinin meşhur “asoka” ağacına onun anısına “Jonesia asoka” adı verildi. Bu arada Hâtifî’nin Leylâ vü Mecnûn’unu (Laila Majnun, Calcutta 1788), Beydebâ’nın Kelîle ve Dimne’sini (Hitopadesa, Calcutta 1789) ve Sanskritçe kutsal metin Vedalar’dan bazı bölümleri tercüme ederek yayımladı. Daha sonra da Kâlidâsa’nın ünlü dramı Sakuntala’yı (Calcutta 1789; London 1790), Secâvendî’nin el-Ferâ’iżü’s-Sirâciyye’sinin tercüme ve şerhini (Calcutta 1792), Kâlidâsa’nın Ritusamhara’sının aslını (Calcutta 1792; dünyada Sanskritçe yayımlanmış ilk eserdir) ve Dissertations and Miscellaneous Pieces Relating to the History and Antiquities (London 1792), Institutes of Hindu Law or Ordinances of Menu (Calcutta 1794) adlı eserlerini neşretti.

Dünyaca ünlü bir şarkiyatçı, hukukçu, şair ve on üç dile vâkıf bir dil bilimci olan Jones, 27 Nisan 1794’te henüz kırk sekiz yaşında iken Kalküta’da öldü ve orada gömüldü. Hindistan genel valilerinin ve üst düzey bürokratlarının dostluğunu kazanan Jones’u yerli halk da çok seviyor ve “Selim” lakabıyla tanıyordu. Ölümünden sonra Londra’daki Saint Paul Katedrali ile Oxford Üniversitesi Kilisesi’nde adına anıt yapıldı. Lord Teignmouth tarafından bütün eserleri, hâtıratı ve mektupları yayımlandı (Memoirs of the Life, Writings and Correspondence of Sir William Jones, London 1799-1804); Kalküta (1800) ve Londra’da (1810) şiirleri basıldı.

Kemal Kahraman

Kaynak: Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, 2001, Cilt:23.