Aciz Bilim

1. Kıtaâtü nekave fî tercemeti kelimâti Boerhâve. Ünlü Hollandalı hekim Herman Boerhaave’nin (ö. 1738) Aphorismi de Cognoscendis et Curandis Morbis in Usum Doctrinae Domesticae Digesti (hastalıkları teşhis edip evde tedavi etme ve ilâç kullanma kaideleri) adlı Latince eserinin Türkçe tercüme ve şerhidir. Tercümede, müellifin talebesi hekim Gerard van Swieten’in şerhinden faydalanıldığı kaydedilmektedir. Türk tıp tarihinde Avrupa tıbbından yapılan ilk tam tercüme olması bakımından ayrıca önem taşıyan bu eserin diğer özelliği de çeviride tıp terimlerinin Latince asıllarının aynen bırakılmış olması ve İslâm tıp literatüründe ilk defa Harwey’in küçük kan dolaşımından bahsedilmesidir. Ancak burada, küçük kan dolaşımının ilk defa XI. yüzyılda ünlü İslâm hekim ve filozofu İbn Sînâ tarafından keşfedildiğine işaret etmek gerekir. Eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Esad Efendi, nr. 2462) bulunan müellif nüshası yanında, Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde de (Veliyyüddin Efendi, nr. 2484) bir nüshası vardır. Bu tercüme ilim âlemine Âkil Muhtar Özden (ö. 1949) tarafından tanıtılmıştır.

2. Terceme-i Burhânü’l-kifâye. Ali b. Muhammed eş-Şerîf el-Bekrî’nin astrolojiye dair Burhânü’l-kifâye adlı Farsça eserinin tercümesidir. Bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (TY, nr. 2728).

3. Terceme-i Eşcâr u Esmâr. Alâeddin Alişah b. Kasım el-Hârizmî’nin astrolojiye dair Eşcâr u Esmâr adlı Farsça eserinin Sultan III. Mustafa’nın isteğiyle yapılan tercümesidir. Mûsikiye ait bir bölümün de yer aldığı eserin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (TY, nr. 2766) bulunmaktadır.

4. Divan. “Aziz” mahlası ile yazdığı Türkçe ve Farsça şiirlerden meydana gelen takriben 1500 beyitlik bir eserdir. Tek nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (TY, nr. 2827).

5. Mûsikî Mecmuası. İlk sayfada bulunan “Edip nazar bu cönge adını dedi Ârif/Mecmûatü’l-letâif sandûkatü’l-maârif” beytinden dolayı eser Mecmûatü’l-letâif sandûkatü’l-maârif adıyla da anılmaktadır. Mecmuada sırasıyla güfteler, peşrevler, makam tarifleri, mehter usulleri ve diğer usuller ele alınmıştır. “Usûlât-ı Mehterân-ı Alem” başlığı altında ele alınan mehter usulleri, bu konuda ilk yazılı bilgiler olduğu için önemlidir. Haydar Sanal bu bölümü Mehter Musikisi adlı kitabında geniş olarak ele almış ve incelemiştir. Bilinen tek nüshası, müellif hattı olarak İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (TY, nr. 3866).

Abdülaziz Efendi’nin bunlardan başka el-Vâride adlı tıbba dair bir eseriyle ahlâka dair adı bilinmeyen bir diğer eseri ve Fransızca’dan tercüme ettiği İtalyan Tarihi adlı bir tercümesi de vardır.