Aciz Bilim

Râzî’nin kendi hazırladığı eser listesi günümüze ulaşmamışsa da İbnü’n-Nedîm ona ait listeden yaptığı nakille eser sayısını 167, İbn Ebû Usaybia 238, Bîrûnî 184, Mahmûd Necmâbâdî 272 olarak tesbit etmiştir. Filozofun ölümünden iki yıl önce yazdığı bir risâlede o güne kadar 200’e yakın eser kaleme aldığını belirtmiş olması dikkate alınırsa Bîrûnî’nin listesinin daha güvenilir olduğu söylenebilir. Buna göre tıp alanında elli altı, tabiat ilimlerinde otuz iki, mantıkta yedi, matematik ve astronomide on, felsefe ve tıp alanındaki eserlerin yorumu, kısaltma ve özetlemeleri şeklinde yedi, felsefede on yedi, metafizikte altı, ilâhiyatta on dört, kimyada yirmi iki, küfriyatla ilgili iki, çeşitli konularda on kitap yazmış olup bunlardan günümüze ulaşanların çoğu tıpla ilgilidir. 1. eŧ-Ŧıbbü’r-rûĥânî.


İlk defa Paul Eliezer Kraus tarafından Resâǿil felsefiyye içinde yayımlanmış (Kahire 1939, s. 15-96), eseri Arthur J. Arberry The Spiritual Physick of Rhazes başlığıyla İngilizce’ye (London 1950), Hüseyin Karaman Ruh Sağlığı adıyla Türkçe’ye (İstanbul 2004) çevirmiştir.


2. es-Sîretü’l-felsefiyye. P. Kraus eseri Resâǿil felsefiyye içinde yayımlamış (Kahire 1939, s. 99-111), Mahmut Kaya “Filozofça Yaşama” başlığıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Felsefe Arkivi, sy. 27 [İstanbul 1990], s. 91-201).


3. Maķāle fîmâ bade’ŧ-ŧabîa. Eski listelerde bulunmayan eserin başlığı bunun metafiziğe ait olduğunu ifade ediyorsa da muhteva itibariyle tabiata dair meseleleri içermekte, ayrıca eksik olduğu anlaşılmaktadır. P. Kraus tarafından Resâǿil felsefiyye içinde yayımlanmıştır (Kahire 1939, s. 113-134).


4. Maķāle fî emârâti’l-iķbâl ve’d-devle. Bu kısa yazıyı P. Kraus Resâil felsefiyye’de neşretmiş (Kahire 1939, s. 136-138), Mahmut Kaya “İkbal ve Devlete Kavuşmanın Belirtileri” başlığıyla Türkçe’ye çevirmiş ve İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri içinde yayımlamıştır (İstanbul 2003, s. 101-103). Resâil felsefiyye’deki metinlerin tamamı Mehdî Muhakkık tarafından Feylesûf-ı Rey adıyla Farsça’ya çevrilmiştir (Tahran 1352).


5. Aħlâķu’ŧ-ŧabîb. Abdüllatîf el-Abd’in yayımladığı eseri (Kahire 1397/1977) Mahmut Kaya “Ünlü Hekim-Filozof Ebû Bekir er-Râzî ve Hekimlik Ahlâkı ile İlgili Bir Risâlesi” başlığıyla neşretmiştir (Felsefe Arkivi, sy. 26 [İstanbul 1987], s. 227-246).


6. el-Ĥâvî. Râzî’nin tıp ansiklopedisi mahiyetindeki bu en büyük eseri el-Câmiu’l-kebîr adıyla da anılmaktadır. 1279’da Ferec b. Sâlim (Farragut) tarafından Latince’ye çevrilmiş ve 1448-1542 yılları arasında beş ayrı baskısı yapılmıştır. Arapça metnin ilk baskısı Haydarâbâd’da 1955’te gerçekleşmiş, aynı baskı 1974 ve 1979’da tekrarlanmıştır. 7. eŧ-Ŧıbbü’l-Manśûrî. On bölümden oluşan eser Sâmânîler’in Rey valisi Mansûr b. İshak adına yazıldığı için bu isimle bilinmekte, bazan Künnâşü’l-Manśûrî, Kifâyetü’l-Manśûrî ve el-Manśûrî fi’ŧ-ŧıb adıyla da anılmaktadır. Tıbbın teori ve pratiğine ilişkin bütün meseleleri içerdiği için büyük üne sahip olan eser Latin Ortaçağı’nda çok beğenilmiş, özellikle yaraların tedavisini konu alan yedinci bölümle genel hastalıklara dair dokuzuncu bölümü uzun yıllar İtalya üniversitelerinde okutulmuş ve üzerine birçok şerh yazılmıştır. Cremonalı Gerard’ın Liber Almansori adıyla 1481’de Latince’ye çevirdiği eserin 1484-1674 yılları arasında on iki baskısı yapılmıştır. Arapça metni G. Collin ve M. Renau adlı iki Fransız bilgini yayımlamıştır (Rabat 1941).


8. Kitâbü’t-Tecârib (nşr. Hâlid Harbî, İskenderiye 2002).


9. Kitâb Sırru śınâati’ŧ-ŧıb (nşr. Hâlid Harbî, İskenderiye, ts.).


10. Kitâbü’l-Ķavlenc (nşr. Subhî Hammâmî, Halep 1403/1983).


11. Maķāle fi’n-niķrîs (nşr. Yûsuf Zeydân, İskenderiye 2003).


12. Teķāsîmü’l-ilel. Subhî Hammâmî’nin tahkik ederek Fransızca’ya çevirdiği eser (İskenderiye 1412/1992) Kitâbü’t-Taķsîm ve’t-teşcîr adıyla da tanınmaktadır.


13. Kitâb Cerâbü’l-mücerrebât ve ħizânetü’l-eŧıbba (nşr. Hâlid Harbî, İskenderiye 2002).


14. Kitâbü’ş-Şükûk alâ Câlînûs (nşr. Mehdî Muhakkık, Tahran 1993).


15. Kitâbü’l-Esrâr ve sırrü’l-esrâr. Dânişpejûh tarafından Farsça tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Tahran 1343 hş.).


16. Kitâbü’l-Mürşid. Tıp öğrencileri için kılavuz niteliğindeki bu eser Kitâbü’l-Fuśûl adıyla da anılmaktadır (İbnü’n-Nedîm, s. 433; nşr. Albîr Zekî İskender, Kahire 1380/1961).


17. Bürǿü’s-sâǾa. Râzî’nin Müktefî-Billâh’ın veziri Kāsım b. Ubeydullah için yazdığı eseri önce Guigues (Beyrut 1903), ardından İzzet el-Attâr (Kahire 1936) neşretmiştir.


18. Kitâbü’l-Cüderî ve’l-ĥaśba. Koning’in Fransızca tercümesiyle birlikte yayımladığı metni (Leiden 1766) Van Dyck neşretmiş (Beyrut 1872), Necmâbâdî ise Farsça tercümesiyle beraber yayımlamıştır (Tahran 1344).


19. el-Hasa’l-mütevellide fi’l-kilâ ve’l-mesâne. Fransızca çevirisiyle birlikte basılmıştır (Paris 1896).


20. Kitâb me’l-fârıķ evi’l-furûķ ev kelâm fi’l-furûķ beyne’l-emrâż (nşr. Selmân Katâye, Halep 1978).


21. el-Medħalü’ś-śaġīr ilâ ilmi’ŧ-ŧıb (nşr. Abdüllatîf el-Abd, Kahire 1977).


22. Kitâbü’l-Medħâl ile’ŧ-ŧıb (İspanya 1979).


23. Risâle fî mihneti’ŧ-ŧabîb (nşr. Elbîr Zekî İskender, Mecelletü’l-Meşriķ, sy. 54 [Beyrut 1960], s. 471-522).


24. Men lâ yaĥđuruhû ŧabîb (Lekno 1886; Tahran, ts.).


25. Risâle tecâribü’l-bîmâristân (nşr. Elbîr Zekî İskender, Mecelletü’l-Meşriķ, sy. 54 [Beyrut 1960], s. 171-175).


26. Kitâb Menâfiu’l-aġźiye ve defu mađârrihâ (Kahire 1305).


27. Ķıśaś ve ĥikâyâti’l-merżâ. el-Ĥâvî’den seçilmiş ilginç klinik vak‘alardan oluşan risâleyi Mahmûd Necmâbâdî Farsça’ya çevirerek metniyle birlikte yayımlamıştır (Tahran 1964).