Aciz Bilim

1. Mucem me’stacem min esmâi’l-bilâd ve’l-mevâzı (mevâkı). Bir coğrafya ansiklopedisidir. Müellif bu eserini, gerek Câhiliye şiirinde gerekse Kur’an’da ve hadis edebiyatında zikredilen Arap yarımadasına ait birçok yerin tarih ve coğrafyası hakkında bilgi vermek, imlâ ve telaffuzunda zamanla meydana gelen yanlışları düzeltmek maksadıyla kaleme almıştır. Eserin mukaddimesinde Arap yarımadasının sınırları, Hicaz, Tihâme ve Yemen gibi bölgeleri, muhtelif kabileleri ve bu kabilelerden kaynaklanan göç hareketleri hakkında önemli bilgiler verilmektedir. Bekrî, daha önce sadece kamuslarda kullanılmış olan alfabetik sistemi bilindiği kadarıyla ilk defa bir coğrafya kitabında uygulamıştır. Avrupa’da alfabetik sistemle yazılmış ilk coğrafya ansiklopedisi beş asır sonra yani XVI. yüzyılda kaleme alınmıştır. Müellif, 784 babdan oluşan bu eserinde coğrafya başta olmak üzere edebiyat, tarih, sîret, hadis, fıkıh ve nesep alanlarında yazılmış pek çok eserden faydalanmıştır. Gerek kaynaklarının zenginliği gerekse verilen bilgilerin doğruluğu bu eseri, R. Dozy’nin de dediği gibi emsalleri arasında çok seçkin bir konuma getirmiştir. MuǾcem önce F. Wüstenfeld (Das geographische Wörterbuch, Göttingen, Paris 1876-1877), daha sonra da Mustafa es-Sekkā (Mucem me’staǾcem, I-IV, Kahire 1945-1951) tarafından neşredilmiştir.

2. el-Mesâlik ve’l-memâlik. İçindeki geniş mâlumat sebebiyle eser bir dünya coğrafyası (kozmografi) kitabı niteliğindedir. Müellif eserine âlemin yaratılışıyla başlamakta ve kendi yaşadığı döneme kadar gelmektedir. Bu çerçevede söz konusu ettiği her ülkeyi geniş bir şekilde ele almakta, bu ülkelerin sınırları, yolları, nehirleri, iklim durumları ve şehirleri hakkındaki bilgiler yanında ülkelerin etnik ve dinî yapılarına, halklarının örf ve âdetlerine, hükümdarlarına ve tarihlerinde cereyan eden büyük olaylara dair çok önemli bilgiler vermekte, hatta zaman zaman belgeler sunmaktadır. Bekrî’nin bu eseri aynı zamanda siyasî ve sosyal tarih, mezhepler tarihi, arkeoloji, etnografya alanlarında değerli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu bilgilerin mahiyeti ve sunuluş şekli, müellifin sahip olduğu mâlumat zenginliğini ve ifade gücünü göstermektedir. Ayrıca müellifin daha o zaman dünyanın yuvarlaklığından söz etmesi özellikle dikkat çekicidir. Ebû Ubeyd el-Mesâlik’i telif ederken farklı sahalara ait çok sayıda kaynaktan istifade etmiştir. Yirminin üzerinde olan bu kaynakların en önemlileri arasında Mes‘ûdî’nin Mürûcü’z-zeheb, Taberî’nin Târîh, İbn Kuteybe’nin el-MaǾârif, İbn Hurdâzbih’in el-Mesâlik ve’l-memâlik, İbn Rüste’nin el-AǾlâku’n-nefîse, Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin el-Eganî, hocası İbnü’d-Delâî’nin TersîǾu’l-ahbâr, Muhammed b. Yûsuf el-Varrâk’ın el-Mesâlik ve’l-memâlik adlı eseri ve yahudi asıllı İbrâhim b. Ya‘kub et-Turtûşî’nin adı tam olarak tesbit edilemeyen seyahatnâmesi zikredilebilir. Müellifin ayrıca Endülüs’le ilgili olarak verdiği bilgilerde Kurtuba’daki resmî belgelerden faydalandığı anlaşılmaktadır. el-Mesâlik’in kaç cilt olduğu tam olarak bilinmemektedir. Eserin günümüze ulaşan parçalarının büyük bir kısmı neşredilmiştir. British Museum’da (nr. 9577) Kuzey Afrika ile ilgili bir bölüm, Mac - Guckin de Slane tarafından el-Mugrib fî zikri bilâdi İfrîkıyye ve’l-Magrib: Description de l’Afrique septentrionale (Algiers 1857, 1910) başlığı altında yayımlanmış ve Fransızca’ya da tercüme edilmiştir (JA, 1858-1859; Algiers 1910). Quatremère, daha önce aynı kısmın muhtasar Fransızca tercümesini neşretmişti (Notices et extrais des MSS de la BN, XII, Paris 1831, s. 437-664). A. Kunik ve V. Rosen, Bibliothèque Nationale’deki fragmandan (nr. 5905) Ruslar ve Slavlar’la ilgili kısımları çıkarıp yayımlamışlardır (Izvestiya al-Bekri i drugikh avtorov o Rusi i Slavyanakh, Petersburg 1878). Abdurrahman Ali el-Haccî, Paris (Bibliothèque Nationale, nr. 5905), Fas (Mektebetü câmii’l-Karaviyyîn, nr. L80/390) ve Rabat (el-Hizânetü’l-âmme li’l-kütüb ve’l-vesâik, nr. 488) nüshalarını kullanarak el-Mesâlik’in Endülüs ve Avrupa ile ilgili bölümlerini Cogrâfiyyetü’l-Endelüs ve Avrubbâ min Kitâbi’l-Mesâlik ve’l-memâlik adı altında neşretmiştir (Beyrut 1387/1968). Abdullah Yûsuf el-Guneym de önce Cezîretü’l-Arab min Kitâbi’l-Memâlik ve’l-mesâlik (Küveyt 1977) adıyla Arap yarımadası, daha sonra Cogrâfiyyetü Mısr min Kitâbi’l-Memâlik ve’l-mesâlik (Küveyt 1980) adıyla Mısır’la ilgili kısımları yayımlamıştır. Nihayet eserin günümüze ulaşan kısımlarının bütünü, on nüshası esas alınarak A. P. van Leeuwen ve A. Ferre tarafından neşredilmiştir (I-II, Tunus 1992).

3. Kitâbü’t-Tenbîh Ǿalâ aglâtı Ebî Alî fî Emâlîhi. Müellifin, Bağdat’tan Kurtuba’ya göç eden meşhur âlim Ebû Ali el-Kalî’nin el-Emâlî’deki (bk. el-EMÂLÎ) hatalarını düzelttiği bu eser el-Emâlî’nin ikinci baskısının (I-IV, Kahire 1344/1926) son cildi olarak neşredilmiştir.

4. Simtü’l-Leâlî fî şerhi Emâli’l-Kalî. Ebû Ali el-Kalî’nin dil ve edebiyata dair el-Emâlî adlı eserinin şerhidir (nşr. Abdülazîz el-Meymenî, I-II, Kahire 1354), 5. Faslü’l-makal fî şerhi Kitâbi’l-Emsâl. Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm’ın atasözlerini ihtiva eden Kitâbü’l-Emsâl adlı eserinin şerhidir (nşr. İhsan Abbas – Abdülmecid Âbidîn, Hartum 1958; Beyrut 1971).

Ebû Ubeyd el-Bekrî’nin kaynaklarda zikredilen dil ve edebiyat alanındaki eserleri de şunlardır: el-İhsâ li-tabakati’ş-şuarâ, İştikaku’l-esmâ, Şifaü alîli’l-Arabiyye, Sılatü’l-mefsûl fî şerhi ebyâti’l-garîbi’l-Musannef, et-Tedrîb ve’t-tehzîb fî durûbi ahvâli’l-hurûb. İbn Beşküvâl, Bekrî’nin Hz. Muhammed’in peygamberlik alâmetlerine dair bir kitap yazdığını belirtmekte, ancak eserin adını kaydetmemektedir. Ayrıca İbn Hayr’ın ifadesine göre Bekrî botanikle ilgili olarak Kitâbü’n-Nebât adıyla bir eser daha kaleme almıştır. Fakat bunların da yazma nüshalarına henüz rastlanmamıştır.