Aciz Bilim

Gelenbevî’nin bazı önemli risaleleri, Sultan Abdülmecid dönemi âlimlerinin çeşitli konulara dair risalelerinin de yer aldığı Resâ’ilü’l-imtiĥân adlı eser içinde yayımlanmıştır (İstanbul 1262, 1275). Eserleri şu şekilde gruplandırılabilir: A) Belagat ve Gramer. 1. Risale fî ilmi’l-meânî. Resâilü’l-imtiĥan içinde onuncu sırada neşredilmiştir (yazma nüshaları için bk. Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5393; Yazma Bağışlar, nr. 642, 1234). 2. Risale fî ilmi’l-beyân. Resâilü’l-imtihan içinde otuz beşinci eser olarak yayımlanmıştır (yazma nüshaları için bk. Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 606; Hafîd Efendi, nr. 447/9). Gelenbevî’nin bu iki eserini, Hatîb el-Kazvînî’ye ait Telħîśü’l-Miftâĥ’a yazılmış haşiyeler olarak kabul etmek mümkündür. 3. Risâletü’l-faśl ve’l-vaśl. Meânî ilminin ana meselelerinden olan vasıl ile fasıl konularının işlendiği risale Resâilü’l-imtiĥân içinde otuz dokuzuncu sırada neşredilmiştir (yazma nüshaları için bk. Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 606/ 59; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 619; Hafîd Efendi, nr. 447; Fâtih, nr. 5393/1). 4. Risâle-i Tağlîb. Bir belagat terimi olan “tağlîb”in işlendiği bu Türkçe risalede istiare ve mecâz-ı mürsel üzerinde de durulmaktadır. Risale Resâiü’l-imtiĥan içinde kırk sekizinci eser olarak yayımlanmıştır, 5. Risâletü’l-maśdar (Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 106, vr. 139-141). 6. Risale fî şerĥi tarîfi śıdi’l-ħaber ve keźibih. Arapça’da haber bildiren bir sözün doğruluk ve yanlışlıkla nitelendirilmesinden neyin kastedildiği konusunu ele alan bir risaledir (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 447/5). 7. Risale fî beyânı ismi’l-manâ ve ismi’l-ayn. İsmin, bir mahiyet veya cevherin ilintilerini ifade eden “mâna isimleri” ile bir mahiyet veya cevherin adını teşkil eden “zât isimleri” şeklindeki ayrımını konu alan risalede usulcülerle dil âlimlerinin görüş ayrılıklarına da işaret edilir (Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 106/2). 8. Risale fî duħûli’l-ba ale’l-makśûri aleyh. Bir belagat terimi olan “kasr”a dair gramer tartışmalarının işlendiği risale (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 606/35, 1284/14) Resâilü’l-imtiĥan içinde on birinci eser olarak yayımlanmıştır.

B) Mantık, Felsefe ve Münazara. 1. el-Burhân (fî ilmi’l-manŧıķ ve fenni’l-mî-ân). Klasik mantık alanında XVIII. yüzyılda telif edilen nâdir eserlerdendir. Burhân-ı Gelenbevî, Mîzân-ı Gelenbevî, Mîzânü’l-burhan veya kısaca el-Burhân olarak tanınan bu esere bizzat müellifi tarafından Hâşiyetü’l-Burhan adıyla bir haşiye yazılmıştır. Eserin hâşiyesiyle birlikte yapılmış birkaç baskısı vardır (İstanbul 1253, 1289, 1306, 1310). el-Burhân’a Hasan Hüsnî el-Mevsılî Tenvîrü’l-Burhân (İstanbul 1307), Yûsuf Şükrü Harpûtî Nâmûsü’l-îķân (İstanbul 1274) ve Ebü’l-Fuzalâ Mustafa el-Kutb er-Rizevî Şerĥ-i Dîbâce-i Burhan adıyla şerh yazmışlardır (Bingöl, Gelenbevî İsmail, s. 36; a.mlf., Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı, s. 7). Eserin, Osmanlı devlet ve ilim adamlarından Abdünnâfi İffet Efendi tarafından Fenn-i Mantık (Terceme-i Burhân-ı Gelenbevî) adıyla yapılan şerh ve tercümesinin çeşitli baskıları bulunmaktadır (İstanbul 1295, 1297, 1307). 2. Şerĥ-i Îsâġûcî (Gelenbevî alâ Îsâġücî). Esîrüddin el-Ebherî’nin, er-Risâletü’l-eŝîriyye fi’l-manŧıķ adıyla da bilinen ve klasik mantığın bazı konularını kapsayan Îsâğücî adlı risalesinin şerhidir (İstanbul 1275, 1283). 3. Risâletü’l-ķıyâs. Eser, Burdurlu Muhammed Râşid Efendi’nin müellif hattından istinsah ettiği bir nüshası esas alınarak yayımlanmıştır (İstanbul 1278). 4. Risâletül-imkân. Müellifi tarafından Miftâĥu bâbi’l-müveccehât olarak da adlandınlan eser mantığın vücûb, imkân, imtinâ (modalite) konularını işlemektedir (İstanbul 1309). Eser bazı kaynaklarda Risale fî taĥķiki’l-imkân ve’ż-żarûre veya Miftâĥu’l-müveccehât olarak da anılmaktadır. 5. Ĥaşiye alâ Ĥaşiyeti’l-Lâri alâ Şerĥi Hidâyeti’l-ĥikme. Esîrüddin el-Ebherî’nin İslâm felsefesinin mantık, tabîiyyât ve ilâhiyyât gibi ana konularını ele alan ünlü eseri Hidâyetü’l-ĥikme’ye Kādî Mîr Meybüdî tarafından yapılan şerhin Muslihuddîn-i Lârî’ye ait haşiyesine yazılan yeni bir haşiyedir (İstanbul 1270). 6. Haşiye alâ Tehźîbi’l-manŧıķ ve’l-kelâm. Teftâzânî’nin Tehźîbü’l-manŧıķ ve’l-kelâm adlı eserine Devvânî’nin yazmaya başlayıp tamamlayamadığı şerhin, Mîr Zâhid Ebü’l-Feth es-Saîdî’ye ait olan ve Tehźîb-i Mîr olarak da bilinen haşiyesine yazılmış yeni bir haşiyedir (İstanbul 1288). 7. Risale ü’l-vâsıŧa. Bir kıyasta orta terimin belirlenmesini konu edinen eser (Millet Ktp., Ali Emîrî, nr. 4351) Resâ’ilü’l-imtiĥân içinde on üçüncü sırada yayımlanmıştır. 8. Risale fî mane’t-taķsîm. Mantıkta tarif konusunun alt başlıklarından birini teşkil eden taksime ayrılan bu risale (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 450; Giresun, nr. 106/5) Resâ’ilü’l-imtiĥan içinde elli birinci eser olarak yer almıştır. 9. Risâletü’l-âdâb (Risale fî ilmi I-âdâb). Araştırılan veya tartışılan bir konuda tez ve antitez arasındaki münasebeti tahlil ederek doğruyu belirleme faaliyeti esnasında tarafların uyması gereken objektif kuralların ele alındığı “âdâbü’l-bahs”e dair bir eser olup Âdâb Risalesi veya Gelenbevî ale’l-âdâb olarak da anılır (İstanbul 1281). Hasan Paşazade tarafından yapılmış Fetĥu’l-vehhâb fî şerĥi Risâleti’l-âdâb adlı bir şerhi bulunan eseri (Bingöl, Gelenbevî İsmail, s. 44) Abdünnâfi İffet Efendi Tercüme-i Âdâb-ı Gelenbevî adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1302). 10. Talîķât alâ Ĥaşiyeti Mîr alâ Şerĥi’l-Âdâb. Gelenbevî’nin en hacimli eserlerinden biri olan bu kitap, Adudüddin el-Îcî’nin münazara âdâbıyla ilgili Âdâbü’l-allâme Adudiddîn adlı eserine Muhammed et-Tebrîzî el-Hanefî tarafından yapılan şerhe Mîr Zâhid Ebü’l-Feth es-Saîdî’nin yazdığı haşiyenin (Keşfa’ž-žunûn, I, 41) yeni bir hâşiyesidir (İstanbul 1234)

C) Kelâm. 1. Haşiye alâ Şerĥi’l-Celâl. Adudüddin el-Îcî’nin el-Aķâ’idü’l-Adudiyye adlı risalesine Dewânî tarafından yapılan ve daha çok Celâl olarak bilinen şerhine yazılmış önemli bir haşiyedir. Atıf Efendi (nr. 1250, 1408); Millet (Ali Emîrî, nr. 1311) ve Süleymaniye (Fâtih, nr. 2948, 2949; Gelibolulu Tâhir Efendi, nr. 45; Musalla Medresesi, nr. 2008/ 24; Pertevniyal Sultan, nr. 502; Tırnovalı, nr. 1059) kütüphanelerinde yazma nüshaları tesbit edilen eserin çeşitli baskılan bulunmaktadır (İstanbul 1233, 1306, 1325). 2. Talîķât alâ Ĥâşiyeti’s-Siyûlkûtî. el-Aķâidü’l-Ađudiyye üzerine Cürcânî tarafından yazılan şerhe Abdülhakîm es-Siyâlkûtî’nin yaptığı haşiyeye Gelenbevî’nin bir ta’likatının bulunduğu kaydedilmektedir (Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, III, 296; Bingöl, Gelenhevî İsmail, s. 49). 3. Risale fî taĥķiķi meźâhibi ehli’s-sünne fî uśâti’l-miminîn. Gelenbevî bu risalede amel-iman münasebetini ve büyük günah işleyen müminler hakkında Ehl-i sünnet âlimlerinin görüşlerini incelemekte, bu arada Mu‘tezile’nin fikirlerini de tenkit etmektedir. Eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde farklı adlarla kayıtlı bazı nüshaları bulunmaktadır (Fâtih, nr. 5393/6; Nafiz Paşa, nr. 785; Hafîd Efendi, nr. 447/ 7). 4. Risale teteallak bi-ķavlihî Teâlâ: Ve lev alima’llāhü fîhim hayran le-esmaahum. Bu risalede, Hz. Pey-gamber’in tebliğini işitip de ona gereken önemi vermeyen kimselerle ilgili yukarıdaki âyette (el-Enfâl 8/23) yer alan kıyasın mantıkî değerlendirilmesi yapılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 723; Giresun, nr. 106). 5. Risale fî taĥķiķi vahdeti’l-vücûd. Vahdet-i vücûd anlayışını kelâmcıların ve filozofların bakışları açısından tenkide tâbi tutan eserin İstanbul Üniversitesi (AY, nr. 4791, 6322, 6356) ve Süleymaniye (Esad Efendi, nr. 3502/2; Fâtih, nr. 5393/2; Hafîd Efendi, nr. 447; Hacı Mahmud Efendi, nr. 2789) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 6. Risale fi’t-teķaddüm. Kıdem’in çeşitli anlamlarının ele alındığı küçük bir risaledir (Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 106/3). 7. Risale teteallaķ bi-Kıdemi’l-âlem ve ĥudûŝih (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 3847/7). Resâilü’l-imtiĥan içinde kırk dokuzuncu eser olarak yayımlanmıştır. 8. Risale tebĥaŝü an mâhiyyâti’l-mümkinât ve’l-mümteniât. Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshası bulunan risale (Serez, nr. 3847/8) Resâǿilü’l-imtiĥan içinde elli dördüncü sırada neşredilmiştir. 9. Risale fî ilmi’l-ķadîm ve tealluķıh. Süleymaniye Kütüphanesi’nde yazma bir nüshası bulunan risale (Kılıç Ali Paşa, nr. 570) Resâǿilü’l-imtiĥan içinde elli ikinci eser olarak yayımlanmıştır. 10. Risale fî ilmillâhi Teâlâ b’l-madûmât alâ mezhebi’l-mütekellimîn (Köprülü Ktp., nr. 23). Müellifin bir önceki risalesini tamamlar mahiyette olup Resâilü’l-imtiĥan içinde elli üçüncü sırada neşredilmiştir. 11. Risale fi’l-vücûdi’ź-źihnî. Gelenbevî bu eserinde bir nesnenin zihindeki kavramı ile dış dünyadaki varlığı arasındaki münasebeti incelemektedir (Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 106). Resâilü’l-imtiĥan içinde kırk altıncı eser olarak yayımlanmıştır.

D) Matematik, Astronomi ve İlm-i Mîkât. I. Hisâbü’l-küsûr (Küsûrât-ı hisâb). Klasik İslâm cebirinin Osmanlı dünyasındaki son temsilcisi olan Gelenbevî’nin, “mesâil-i sitte” ile klasik geleneğe bağlı cebir bilgilerini ele aldığı bu Türkçe cebir kitabı hakkında en ayrıntılı tanıtım Salih Zeki tarafından yapılmıştır (Kamus-i Riyâziyyât, I, 319; a.mlf., Âsâr-ı Bakıye, II, 297; Bingöl, Gelenbevî İsmail, s. 25-26; DİA, VII, 199-200). Eserin Beyazıt Devlet (nr. 4494), Süleymaniye (Esad Efendi, nr. 3160) ve Millet (Ali Emîrî, nr. 511) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 2. Risâle-i Adlâ-i Müsellesât. Bir üçgenin elemanlarının, özellikle açı ve kenarları arasındaki bağıntıların trigonometrik esaslara göre incelendiği üç bölümden oluşan bir geometri kitabıdır (İstanbul 1220). 3. Şerh-i Cedâvili’l-ensâb. Daha çok Logaritma Şerhi adıyla bilinen bu eser iki bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümün mukaddimesinde sayı sistemleri ve bunların özellikleri üzerinde durulmakta, daha sonraki fasıllarda cedvel-i ensâb, nisbet-i ceybiyye ve nisbet-i zılliyye cetvellerinin nasıl oluştuğu, bunların dayandıkları esaslar açıklanmaktadır. İkinci bölümde ise söz konusu cetvellerin kullanılışı ve bunlarla yapılan çeşitli matematik işlemleri hakkında bilgi verilmektedir. Eserin Süleymaniye (Hacı Mahmud Efendi, nr. 5720) ve Beyazıt Devlet (Beyazıt, nr. 4516) kütüphanelerinde yazma nüshaları vardır. 4. Usûl-i Cedâvil-i Ensâb-ı Sittînî. Astronomi hesaplarında kullanılmak üzere düzenlenen altmışlı logaritma cetvelleriyle ilgili küçük bir risale olup Salih Zeki tarafından tanıtılmıştır (Âsâr-ı Bakiye, II, 301). 5. Risale alâ rubi’l-muķanŧarât. ķAstronomiye dair olan bu eser Kitâbü’l-Merâśıd, Risâletü’l-ceyyib ve’l-muķanŧara, Amel bi’r-rubi’l-müceyyeb gibi adlarla anılmaktadır. İslâm matematik tarihi açısından büyük önem taşıyan kitap rubu’ (murabba) tahtasının nasıl kullanılacağını, bundan faydalanara namaz ve diğer ibadet vakitlerinin ne şekilde belirleneceğini açıklamaktadır. Eserin Süleymaniye (Esad Efendi, nr. 2012/1, 2014, 3580; Lâleli, nr. 2718/2, Nafiz Paşa, nr. 1266; Giresun, nr. 150, 153/1), Köprülü (nr. 709) ve İstanbul Üniversitesi (AY, nr. 861, 2895/1, 3510) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 6. Risale fî sütûhi’l-münharifât. Mekanik saatlerin henüz yaygınlık kazanmadığı dönemlerde, vakti güneşin hareketlerine göre tayin etmek üzere hazırlanmış olan güneş saatlerindeki yükseklik mili hesaplamalarına ait küçük bir risaledir. Salih Zeki, Gelenbevî’nin aynı konuyla ilgili Risale fî resmi’l-mizvele ve’l-münharite adlı bir başka risalesinden de söz etmektedir (a.g.e., II, 301). 7. Deķāiku’l-beyân fî ķıbleti’l-büldân. Risâletü’l-ķıble olarak da bilinen eser, çeşitli yerleşim alanlarında kıblenin belirlenmesi için gereken gözlem ve trigonometrik hesapların nasıl yapılacağını inceleyen önemli bir risaledir. 1189 (1775) yılında tamamlanan eser, Osmanlı maarif nazırlarından, Gelenbevî’nin torunu fizikçi Said Bey’in (Said Gelenbevioğlu, ö. 1938) delaletiyle yayımlanmıştır (İstanbul 1337).