Aciz Bilim

Mahmud Râif’in çalışmalarını harita tercümeleri, coğrafyaya dair çalışması İngiltere’ye dair gözlemlerini içeren sefâretnamesi ve Nizâm-ı Cedîd’le ilgili eseri olmak üzere dört grupta toplamak mümkündür. Mahmud Râif, devrin muteber atlası olan Danvil Atlası’nın baş tarafında yer alan Avrupa-Asya-Afrika ve Amerika kıtalarını gösteren dört adet haritayı tercüme etmiştir. Bunların harita çizimlerini yabancı bir mühendis yapmış, üzerindeki mevki ve yerleri kendisi doldurmuştur. İki küre halindeki haritaların kalıpları Viyana’da çıkarılmış ve Hasköy’deki Mühendishâne Matbaası’nda basılmıştır. Londra’da bulunduğu sırada Fransızca olarak hazırladığı Ucâletü’l-coğrâfiyye adlı eseri dönemin çağdaş bilgilerinin gerisinde kalır. Eseri Viyana maslahatgüzârı Yakovaki Efendi Türkçe’ye çevirmiştir.

Bu tercüme, Mahmud Râif ve Ahmed Vâsıf Efendi tarafından gözden geçirilerek Üsküdar’da Mühendishâne Matbaası’nda basılmıştır. Eser, III. Selim’in isteği doğrultusunda bir yıl kadar önce yine aynı matbaada basılmış olan Atlas-ı Cedîd ile birlikte ciltlenmiştir (İstanbul 1219). İngiltere’nin durumu ve Londra şehriyle ilgili gözlemlerini içeren Fransızca eseri Journal de voyage de Mahmoud Raif en Angleterre adını taşır (TSMK, III. Ahmed, nr. 3707). Bu ilginç eser İngilizce, Fransızca ve Türkçe olarak yayımlanmıştır (trc. Vahdettin Engin, “Mahmud Raif Efendi Tarafından Kaleme Alınmış İngiltere Seyahati Gözlemleri”, İsmail Aka Armağanı, İzmir 1999, s. 135-161; trc. M. Alaaddin Yalçınkaya, “Mahmud Raif Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agah Efendi: The First Permanent Ottoman-Turkish Ambassador to London (1793-1797)”, OTAM, (1994), V, 422-443; kısmî bir Fransızca tercüme, G. Veinstein, Mehmed Efendi Le paradis des infidèles, Paris 1981; bu Fransızca tercümenin Türkçe’si: C. Fıkırkoca, “Bir Osmanlı Gözlemcisinin İngiliz Siyasal Sistemine Bakışı”, TT, II/19 [1984], s. 65-67). Üç bölüme ayrılan eserin birinci bölümde kara yoluyla İngiltere’ye kadar olan yolculuk sırasında geçilen yerlere temas edilir. İkinci bölümünde İngiliz müesseselerinin mevcut durumu hakkında bilgiler verilir. Son bölümde Londra şehri tanıtılır. Mahmud Râif’in en önemli eseri Nizâm-ı Cedîd’le ilgili olanıdır. Bir mukaddime, on beş bölüm (bahis) ve bir hâtimeden oluşan eser yirmi yedi levha halinde otuz altı parça gravürle süslenmiş ve Fransızca olarak yine Mühendishâne Matbaası’nda 1798’de 200 adet basılmıştır (Tableau des nouveaux réglemens de l’Empire ottoman). Ancak kitabın Fransızca tercümesini Mahmud Râif’in yapmadığı ortaya çıkmıştır (Beydilli, Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, s. 155 vd.). Fransızca eser, Mahmud Râif tarafından telif edilen Numûne-i Menâzım-ı Cedîd-i Selîm Hânî başlıklı bir metne dayanmaktadır. Bu eserin yapılan reformları yabancılara tanıtmak amacını taşıdığı ve bundan dolayı Fransızca’ya çevrilerek basıldığı anlaşılmaktadır.

Nitekim nüshalardan 100 tanesi devrin reîsülküttâbı Âtıf Efendi’ye teslim edilerek dağıtımı sağlanmıştır. Bunlardan biri Berlin sefiri Mehmed Esad Efendi tarafından Prusya zâbitlerinden J. H. von Menu’ya verilmiş ve Almanca’ya yapılmış olan tercümesi (Darstellung der neuesten Verordnungen im türkischen Reiche von Mahmud Reif Effendi) 1802’de Berlin’de basılmıştır. Eseri ayrıca R. Hâlid Ziyâde Arapça’ya çevirmiştir (et-Tanžîmâtü’l-cedîde fi’d-devleti’l-Oŝmâniyye, Trablus 1985). Kitabın Fransızca baskısından ilmî kullanıma uygun olmayan zayıf bir Türkçe tercüme ve tıpkıbasımını Hüsrev Hatemi ve Arslan Terzioğlu gerçekleştirmiştir (Osmanlı İmparatorluğu’nda Yeni Nizamlar Cedveli, İstanbul 1988). Eserin özgün Osmanlıca metni ve Fransızca neşrinin yeni bir tıpkıbasımı Kemal Beydilli ve İlhan Şahin tarafından hazırlanarak yayımlanmıştır (Mahmud Râif Efendi ve Nizâm-ı Cedîd’e Dair Eseri, Ankara 2001).