Aciz Bilim

İlim tarihinin en önemli simalarından biri olan İbnü’l-Heysem’in kendi otobiyografisiyle tabakat kitaplarında zikredilen, bir kısmı günümüze ulaşmış bulunan pek çok eseri vardır ve aslında muhtemelen bunların sayısı daha da fazladır (aş. bk.). Onun için “ikinci Batlamyus” diyen Beyhakī, Târîħu ĥükemâǿi’l-İslâm’ında eserlerinin sayılamayacak kadar çok olduğundan ve özellikle ahlâk üzerine yazdığının bir benzerinin bulunmadığından bahseder (s. 98). İbnü’l-Heysem’in eserlerinin bir listesini (doksan altı adet) veren ilk kaynak İbnü’l-Kıftî’dir (İħbârü’l-ulemâ, s. 167-168). Daha sonra bu listeden de faydalandığı anlaşılan İbn Ebû Usaybia, İbnü’l-Heysem’in otobiyografisine dayanarak iki ayrı liste hazırlamıştır (Uyûnü’l-aħbâr, s. 551-552, 554-560). Bunların yanında Lahor’da bulunan ve müellifin hayat hikâyesini ihtiva eden bir sayfası eksik yazmada da (Heinen, Die islamische welt zwischen Mittelalter und Neuzeit, s. 262-277) yine bir liste mevcuttur. İbnü’l-Heysem, İbn Ebû Usaybia’nın günümüze aktardığı otobiyografisinde o tarihe (417/1026) kadar matematikle ilgili yirmi beş ve fizik-ilâhiyatla ilgili kırk dört kitap telif ettiğini, daha sonra bunları yeniden ele alarak üzerlerinde daha geniş çalışmalar yapacağını bildirmektedir. İbn Ebû Usaybia, bu listeye İbnü’l-Heysem’in anılan tarihten Cemâziyelâhir 419’a (Temmuz 1028) kadar telif ettiği yirmi eseri daha eklemiş, ardından onun bu tarihten 429 (1038) yılı sonuna kadar yazdığı doksan eserden oluşan başka bir liste daha vermiştir. İbnü’l-Heysem’in bundan birkaç yıl sonra vefat ettiği düşünüldüğünde bu kadar velûd bir müellifin 429 yılından sonra da çok sayıda eser yazmış olması ihtimali akla gelmekte, bu ihtimali çeşitli kütüphanelerde bulunan ve klasik kaynaklardaki listelerde adı geçmeyen yazma eserler de doğrulamaktadır. İbnü’l-Heysem’in günümüze ulaşan eserlerinin başlıcaları şunlardır:


1. Kitâbü’l-Menâžır (Kitâb fi’l-menâžır). Müellifin, Eskiçağ’dan kendi zamanına kadar mevcut olan bütün optik bilgi birikimini ve problemleriyle doğru-yanlış çözüm yollarının tamamını ihtiva eden en önemli eseridir. Kitap yedi ciltten oluşmuştur; ilk üç cilt doğrudan görme, ondan sonraki üç cilt yansıma ve son cilt de kırılma konuları hakkındadır. Özellikle Kemâleddin el-Fârisî ile (ö. 718/1319) Takıyyüddin er-Râsıd’ın (ö. 993/1585) çalışmalarında derin izler bırakan kitabın Batı’ya ne zaman geçtiği ve XII. yüzyılın sonlarında veya XIII. yüzyılın başlarında yapıldığı sanılan Latince çevirisinin kime ait olduğu bilinmemektedir. Latince metin Friedrich Risner tarafından Witelo’nun (Vitellion, XIII. yüzyıl) kitabıyla birlikte Opticae thesaurus Alhazeni Arabis libri septem, nunc primum editi, eiusdem liber de crepusculis et nubium ascensionibus, item Vitellionis Thuringo-Poloni libri X, omnes instaurati, figuris illustrati et aucti, adjectis etiam in Alhazenum commentariis adıyla yayımlanmıştır (Basel 1572). Avrupa ilim çevrelerinde başta John Pecham, Witelo, Roger Bacon, Johannes Kepler, Snell van Rogen, Pierre de Fermat ve Descartes gibi pek çok ünlü optikçinin kuramlarının teşekkülünde ve dolayısıyla Batı’da optik ilminin karanlık çağdan sonra yeniden kurulmasında çok etkili olan eser bugün de aynı yoğunlukta ilgi çekmeye devam etmektedir. Kemâleddin el-Fârisî tarafından Tenķīĥu’l-Menâžır adıyla (I-II, Haydarâbâd 1347-1348) gözden geçirilip ihtisar ve şerhedilen Kitâbü’l-Menâžır’ın ilk üç cildini Abdülhamîd İbrâhim Sabra tahkik ederek yayımlamış (Küveyt 1983), daha sonra da İngilizce’ye çevirmiştir (The Optics of Ibn al-Haytham: Books I-III on Direct Vision, London 1989).


2. Maķāle fi’stiħrâci semti’l-ķıble fî cemîi’l-meskûne (İstiħrâcü semti’l-ķıble). Carl Schoy tarafından incelenmiş ve Almanca’ya tercüme edilmiştir (“Abhandlung des al-Hasan ibn al-Hasan ibn al-Haitam [Alhazen] über die Bestimmung der Richtung der Qibla”, ZDMG, LXXV [1921], s. 242-253).


3. Maķāle fî heyeti’l-âlem (Risâle fî heyeti’l-âlem). İbrânîce’ye ve üç defa Latince’ye çevrilen eserin mukaddimesini modern çağda Moritz Steinschneider neşretmiş ve Eilhard Wiedemann Almanca’ya çevirmiştir (bir yazmasının tanıtımı için bk. Tümer, bibl.).


4. Maķāle fî Şerĥi muśâderâti Kitâbi Öķlîdis (Şerĥu muśâderâti Öķlîdis). Öklid’in paraleller teorisi hakkında olan eserden seçilen bir kısmı Halîl Çâvîş yayımlamıştır (Nažariyyetü’l-mütevâziyât fi’l-hendeseti’l-İslâmiyye, Tunus 1988, s. 87-117).


5. Maķāle fî đavi’l-ķamer (Mecmûu’r-resâil içinde, Haydarâbâd 1357/1938). Karl Kohl tarafından üzerinde bir araştırma yapılarak Almanca’ya tercüme edilmiştir (“Über das Licht des Mondes, eine Untersuchung von Ibn al-Haitham”, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietät in Erlangen, LVIII-LIX [Erlangen 1926-1927], s. 305-398).


6. Maķāle (Ķavl) fî semti’l-ķıble bi’l-ĥisâb. Ahmed S. Dallal tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (“Ibn al-Haytham’s Universal Solution for Finding the Direction of the Qibla by Calculation”, Arabic Sciences and Philosophy, V [Cambridge 1995], s. 145-193).


7. Maķāle fî uśûli’l-misâĥa (Faśl fî uśûli’l-misâĥa ve źikrihâ bi’l-berâhin) (Mecmûu’r-resâil içinde, Haydarâbâd 1357/1938). Eilhard Wiedemann tarafından Almanca bir özeti verilerek tahlil edilmiştir (Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, I, 534-543).


8. Maķāle fî misâĥati’l-küre. Eseri Cemâl ed-Debbâğ Rusça’ya çevirmiştir (Sezgin, V, 366).


9. Maķāle (Risâle) fî misâĥati’l-mücessemi’l-mükâfi. Heinrich Suter tarafından Almanca’ya tercüme edilmiştir (“Die Abhandlung über die Ausmessung des Paraboloides von Ibn al-Haitham”, Bibliotheca Mathematica, XII/3 [Leipzig 1911-1912], s. 289-332).


10. Maķāle muħtaśara fî berkâri’d-devâǿiri’l-ižâm (Risâle fî berkâri’d-devâiri’l-ižâm). Eseri Eilhard Wiedemann Almanca’ya çevirmiştir (“Über geometrische Instrumente bei den muslimischen Völkern”, Zeitschrift für Vermessungswesen, XXII-XXIII [Stuttgart 1910], s. 1-8).


11. Maķāle fî enne’l-kürete evsau’l-eşkâli’l-mücesseme elletî eĥâŧethâ mütesâviyeten ve enne’d-dâirete evsau’l-eşkâli’l-musaŧŧaĥa el-letî iĥâŧâtühâ mütesâviyetün. Ahmet Hamit Dilgan tarafından tahlil edilmiştir (“Sur une théorème isopérimètrique d’Ibn-i Haitham”, Actes du IXe congrès international de l’histoire des sciences, Paris 1959, s. 453-460).


12. Maķāle fî terbîi’d-dâire. Heinrich Suter, eseri Vatikan ve Berlin kütüphanelerinde bulunan yazmalara dayanarak yayımlamış ve Almanca’ya çevirmiştir (“Die Kreisquadratur des Ibn al-Haitam zum ersten Mal nach den Manuskripten der Königlichen Bibliothek in Berlin und des Vatikans herausgegeben und übersetzt”, Zeitschrift für Mathematik und Physik, XLIV [Leipzig 1899], s. 33-47).


13. Risâle fî rüyeti’l-kevâkib. Abdülhamîd İbrâhim Sabra ve Anton Heinen tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (“On seeing the Stars”, Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, VII [Frankfurt 1991-1992], s. 31-72).


14. Maķāle fî ĥalli şükûki (Maķāleti’l-ûlâ min / fî) Kitâbi’l-Mecisŧî yeşükkü fîhâ bażu ehli’l-ilm. Eseri Abdülhamîd Sabra İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (“On Seeing the Stars, II, Ibn al-Haytham’s Answers to the Doubts Raised by Ibn Ma’dân”, Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, X [Frankfurt 1995-1996], s. 1-59).

15. Ķavl fi’stiħrâci muķaddimeti đıli’l-müsebba (Faśl fî muķaddimâti đıli’l-müsebba). Carl Schoy tarafından Almanca’ya çevrilmiştir (Die trigonometrischen Lehren des persichen Astronomen al-Bīrūnī, Hannover 1927, s. 84-91).


16. Maķāle fî eđvâi’l-kevâkib (Mecmûu’r-resâil içinde, Haydarâbâd 1357/1938). Eseri Eilhard Wiedemann Almanca olarak özetlemiş (“Über das Licht der Sterne”, Wochen-schrift für Astronomie, Meteorologie und Geographie, XVII [1890], s. 1-4), W. Arafat ile Henry James Jacques Winter İngilizce’ye tercüme etmiştir (“The Light of the Stars, A Short Discourse by Ibn al-Haytham”, British Journal for the History of Sciences, V [Cambridge 1970-1971], s. 282-288).


17. Maķāle fi’l-eŝer elleźî fi’l-ķamer (Risâle fi’l-eŝer elleźî fî vechi’l-ķamer). Carl Schoy tarafından Almanca’ya çevrilen eseri (Die Abhandlung des Schaichs Abī ǾAlī al-Ĥasan Ibn al-Ĥasan Ibn al-Haitham über die Natur der Spuren [Flecken], die man auf der Oberfläche des Mondes sieht, Hannover 1925), Yûsuf Zeydân yayımlamıştır (MMMA, XL/2 [Kahire 1996], s. 81-109). 18. Maķāle fi’l-malûmât. Eseri Louis Pierre E. Amelie Sédillot incelemiştir (“Notice du traité des connus géometriques de Hassan ben Haithem”, JA, XIII [1834], s. 435-458).


19. Maķāle fi’ş-şükûk alâ Baŧlamyus. Abdülhamîd Sabra ve Nebîl eş-Şihâbî tarafından neşredilmiştir (Kahire 1971).


20. Maķāle fi’stiħrâci irtifâi’l-ķuŧb alâ ġāyeti’t-taĥķīķ. Eseri Jacobus Golius Latince’ye (Leiden 1643) ve Carl Schoy Almanca’ya çevirmiştir (“Abhandlung des Hasan ben al-Husain ben al-Haitam über eine Methode, die Polhöhe mit grösster Genauigkeit zu bestimmen”, De Zee, X [1920], s. 586-601).


21. Maķāle fi’l-küreti’l-muĥriķa. Eseri Rüşdî Râşid, Kemâleddin el-Fârisî tarafından yapılan tahrîriyle birlikte tahkik ederek Fransızca’ya çevirmiştir (Géométrie et dioptrique au Xe siècle: Ibn Sahl, al-Qūhī et Ibn al-Haytham, Paris 1993, s. 111-112, 133-158).


22. Maķāle fî śûreti’l-küsûf. Kemâleddin el-Fârisî tarafından şerhedilen ve Eilhard Wiedemann tarafından Almanca’ya çevrilen eser (“Über die Camera obscura bei Ibn al-Haitam”, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietät in Erlangen, XLVI [Erlangen 1914], s. 155-169) şârihin Tenķīĥu’l-Menâžır’ı ile birlikte yayımlanmıştır (Haydarâbâd 1347-1348/1928-1930).


23. Ķavl fi’stiħrâci meseletin adediyyetin. Eseri Wiedemann Almanca’ya çevirerek tahlil etmiştir (Aufsätze zur arabischen Wissenschafts-geschichte, I, 529-531).


24. Cevâb an suâli’s-sâil ani’l-mecerreti hel hiye fi’l-hevâ ev fî cismi’s-semâ. Samanyolu hakkında sorulan bir sorunun cevabını ihtiva eden eser Wiedemann tarafından Almanca’ya çevrilmiştir (“Über die Lage der Milchstrasse nach Ibn al-Haitam”, Sirius, XXXIX/5 [Leipzig 1906], s. 113-115).


25. Ħavâśśü’l-müŝelleŝ min ciheti’l-amûd (Mecmûu’r-resâil içinde, Haydarâbâd 1357/1938). Hakkında Heinrich Hermelink bir makale yazmıştır (“Zur Geschichte des Satzes von der Lotsumme im Dreieck”, Sudhoffs Archiv für Geschichte der Medizin und der Naturwissen-schaften, XLVIII [Stuttgart 1964], s. 240-247).


26. Kitâbü’l-Muâmelât fi’l-ĥisâb. Eseri Ullrich Rebstock Almanca tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, X [Frankfurt 1995-1996], s. 61-121).


27. Maķāle fî mesâili’t-telâķī. Eilhard Wiedemann tarafından Almanca’ya çevrilmiştir (Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, II, 616-621).




28. Kitâb fî ĥalli şükûki Kitâbi Öķlîdis fi’l-uśûl ve şerĥi maǾânîh. Fuat Sezgin ve Matthias Schramm tarafından tıpkıbasımı yapılan eseri (Frankfurt 1985) Halîl Çâvîş kısmen neşretmiştir (Nažariyyetü’l-mütevâziyât fi’l-hendeseti’l-İslâmiyye, Tunus 1988, s. 121-133). 29. Maķāle li’l-Ĥasan b. el-Ĥüseyin b. el-Heyŝem fî temâmi Kitâbi’l-Maħrûŧât. Nazım Terzioğlu tarafından tıpkıbasımı yapılmış (Das achte Buch zu den “Conica” des Apollonios von Perge, Rekonstruiert von Ibn al-Haysam, İstanbul 1974) ve J. P. Hogendijk tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Ibn al-Haytham’s Completion of the Conics, New York 1985). 30. Maķāle Ǿan ŝemerâti’l-ĥikme. Eseri Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde (Kahire 1991) ve Ammâr Tâlibî (MMLADm., LXXIII/2 [1998], s. 261-310) neşretmiştir (İbnü’l-Heysem’in eserleri hakkında daha geniş bilgi için bk. Sezgin, V, 358-374; VI, 251-261; DSB, VI, 204-208).