Aciz Bilim

Ebû İshâk İbrâhîm b. Yahyâ en-Nakkāş et-Tuleytûlî el-Kurtubî (ö. 493/1100)

Endülüslü astronom.

Hayatı hakkında çok az şey bilinmektedir. XI. yüzyılın ilk çeyreğinde muhtemelen Tuleytula’da (Toledo) doğmuştur (İbnü’l-Ebbâr, I, 169). İbnü’z-Zerkāle künyesinin bazı kaynaklarda Zerkālî şeklinde geçmesinden aslında bir lakap olduğu (“veledü’z-Zerkıyâl”, İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 57) ve muhtemelen “zerkā” (mavi gözlü) sıfatından Ortaçağ Latincesi’ndeki “-ellus / -el” küçültme ekiyle türetildiği belirtilmektedir (DSB, XIV, 592). Latin kaynaklarında adı Azarquiel, Arzachel, Azarchel, Arzakal ve Elzarkal şeklinde geçer. Batılı ilim adamlarının çoğu onu yahudi kimliğiyle tanıtmaktaysa da Fransız ilimler tarihçisi Pierre Duhem, Le système du monde, histoire des doctrines cosmologiques de Platon à Copernic adlı eserinde müslüman olduğunu ispat etmiştir (İA, V/2, s. 876).

Sanatkâr bir aileden gelen İbnü’z-Zerkāle’nin el sanatlarında gösterdiği maharet, Tuleytula Kadısı Sâid el-Endelüsî’nin hizmetine girmesine vesile olmuş, yaptığı gözlem aletleriyle kısa sürede dikkatleri üzerine çekince kendisine astronomi alanında yetişmesi için imkân tanınarak çeşitli kitaplar sağlanmıştır. 454 (1062) yılında Tuleytula Emîri Yahyâ b. İsmâil el-Me’mûn tarafından kurulan astronomik gözlem heyetinin üyeliğine, daha sonra da başkanlığına getirildi. Tuleytula’nın büyük hayranlık uyandıran su saatlerini imal etmesiyle ün kazandı; Moses ben Ezra (ö. 1135 [?]) bu saatler için yazdığı manzumeye onun adıyla başlamıştır. İbnü’z-Zerkāle’nin saatleri oldukça kesin bir ay takvimini esas alıyordu ve bir ölçüde Avrupa’da XVII. yüzyılda yaygın olan saatlere öncülük etmişti.

İbnü’z-Zerkāle, Kastilya-Leon Kralı VI. Alfonso’nun 1078’de Tuleytula’yı zaptetmesinin ardından Kurtuba’ya yerleşmiş ve çalışmalarını burada sürdürerek Regulus yıldızının boylamını ve gezegenlerin en yüksek noktalarını belirlemiştir. Bazı müellifler, onun son gözlemlerini 480’de (1087) gerçekleştirmiş olmasından hareketle o yıl vefat ettiğini ileri sürmüşlerse de İbnü’l-Ebbâr, ay ve gün belirterek 8 Zilhicce 493 (14 Ekim 1100) tarihinde Kurtuba’da (Cordoba) öldüğünü bildirmektedir (et-Tekmile, I, 170). Yetiştirdiği öğrecilerin en önde geleni Muhammed b. İbrâhim b. Yahyâ es-Seyyid’dir; ancak onun asıl etkisini, daha sonraki astronomlar kuşağından İbnü’l-Kemmâd et-Tûnisî, Bitrûcî, İbnü’l-Hâim, İbn İshak, Ebü’l-Hasan Ali, İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî ve Abraham İbn Ezra üzerinde görmek mümkündür.